कडुनिंब

कडुनिंब

शास्रात म्हटले आहे की रात्रीच्या वेळेस वृक्षांच्या खाली झोपणे हानीकारक असते,पण हा समज

कडुनिंबाच्या बाबत मात्र लागू पडत नाही.कारण बाकी वृक्ष रात्रीच्या वेळेस कार्बनडाय ऑक्साइड हा गॅस बाहेर टाकतो. पण केवळ कडुनिंब मात्र प्राणमय, आरोग्यवर्धक, रोगनाशक वायू बाहेर टाकतात. संस्कृतमध्ये  याला अरिष्ठ म्हणजे ज्याने शरीराला हानी होत नाही असे म्हणतात. 'निम्बाति,सिंचति स्वास्थ्य इति निम्बम ' असे म्हटले आहे. प्राचीन वैज्ञानिक ग्रंथामध्ये वसंत ऋतुतील कोवळी पाने विशेष करून सेवन करण्यास संगितले आहे. हा अत्यंत उपयुक्त वृक्ष केवळ भारतातच सर्व ठिकाणी आढळतो. म्हणूनच याला कल्पतरू असे म्हणतात. याच्या अलौकिक गुणांमुळे प्राचीन काळापासून या वृक्षास अत्यंत महत्त्वाचे असे स्थान दिले आहे. अनेक रोगांवर व अन्य कारणांसाठी संपूर्ण झाडाचा उपयोग केला जातो. हिंदु वर्षारंभी , गुढीपाडव्याच्या  दिवशी  कडुंनिंबाची कोवळी पाने, सैंधव मीठ,फुले, जिरे, गूळ, कैरी एकत्र करून प्रसाद म्हणून खाण्याची प्रथा भारतात ,

मुख्यत: महाराष्ट्रात आहे.  कडुंनिंबाचे वैज्ञानिक नाव आझाडायराक्टा इंडिका (Azadirachta indica ) असून,

संस्कृतमध्ये निम्ब, अरिष्ठ अशी नावे आहेत. इंग्रजीत मारगोसा ट्री(Margosa tree ) तर हिंदीत नीम असे म्हणतात. 25-30 फूट उंच असा हा सदाबहार वृक्ष आहे. हा वृक्ष पानांनी सदा गच्च भरलेला असल्यामुळे त्याची सावली आरामदायी असते . त्यामुळे सार्वजनिक ठिकाणी तसेच घराच्या दारी हा वृक्ष मुद्दाम लावण्यात येतो.मार्च पासून मे पर्यंत पांढर्‍या रंगाची छोटी विशिष्ठ सुगंध असलेली फुले याला येतात. नंतर छोटी अंडाकृती फळे येतात . त्यांना लिंबोळ्या म्हणतात .कडुंनिंबाच्या संपूर्ण झाडाचा पंचांगांचा उपयोग होतो. 

रासायनिक गुणधर्म :

 कडुनिंबाच्या सालीत निम्बिन - निम्बोनीन नावाचे तेल असते .त्याचप्रमाणे tanin ,manosen, limonayad आदि रसायने प्राप्त होतात. वैज्ञानिक दृष्ट्या हे सिद्ध झाले आहे, की जवळजवळ  200  किटकांवर कडुंनिंबापासून बनविलेले  किटकनाशक  प्रभावी ठरते. याच्या बियांपासून पण तेल तयार होते. यात पामोटिक, अलिक, लिनोलिक इ. आम्ले असतात . याशिवाय गंधक, कॅल्शियम, पोटशियम व उच्च प्रतीचे एक स्वतंत्र अमायनोअसिड  प्राप्त होते . कडुनिंबाचा गोंद (डिंक ) चांगला मानला जातो . 

उपयोग :-

 1) निरोगी हवेसाठी - 

     घराच्या अंगणात कडुनिंबाचा वृक्ष असणे आरोग्यदायी असते. 

2)  इमारती व फर्निचरसाठी- 

    हा वृक्ष जुना जळ की याला एक प्रकारचा सुगंध येतो.कृमीघ्न या गुणामुळे हे लाकूड किडत नाही, म्हणून याचे     लाकूड उत्तम मानले जाते. 

3) दातांसाठी - 

   पूर्वीपासून कडुनिंबाची कोवळी दांडी दातून म्हणून दात घासण्यासाठी वापरण्याची पद्धत आहे . आजकाल       बाजारात याच्या पेस्ट व दंतमंजन पण मिळतात. घरगुती दंतमंजन करावयाचे असल्यास याच्या मुळांचे चूर्ण 50 ग्रॅम, सोना गेरू 10 ग्रॅम, सैंधव मीठ 10 ग्रॅम एकत्र करून निंबाच्या पानांचा रसात कालवावे व उन्हात पूर्णपणे सुकल्यावर बाटलीत भरून रोज दात घासण्यासाठी वापरावे. दातात रक्त येणे, तोंडाची दुर्गंधी, दाट दुखणे यावर हे प्रभावशाली मंजन आहे.

4) केसांसाठी- 

केसांमध्ये खवडे किंवा उवा झाल्यास , पानांना पाण्यात उकळून त्या पाण्याने डोके धुतल्यास फायदा होतो किंवा

पाने वाटून लावल्यास पण फायदा होतो. 

5) डोळ्यांसाठी- 

कडुनिंबाची पाने पाण्यात उकळून पाणी थंड करून त्यात कापूस भिजवून डोळ्यावर ठेवल्यास डोळ्यांची आग व खाज कमी होते.

6) तापावर- 

कडुंनिंबाची साल 5 ग्रॅम, लवंग / दालचिनी 500 मि.ग्रॅम यांचे चूर्ण ताप आल्यावर सकाळ-संध्याकाळ पाण्याबरोबर 2-2 ग्रॅम घ्यावे तसेचआंतरसालीचे चूर्ण किंवा ताजी पाने 50 ग्रॅम, 600 मि.ली. पपाण्यात 15 मि.उकळून 150 मि.ली. पाणी शिल्लक राहिल्यावर गाळून घ्यावे व हिवतापावर प्रत्येक तासाला 30 ते 60 मि.ली. घ्यावे. हा काढा रोज ताजा करावा.

7) त्वचारोगावर- 

खरूज, नायटे, गजकर्ण इ. त्वचारोगांवर पानांचा रस पोटात घ्यावा व पानांना वाटून त्याचा लेप लावावा.

8) काविळीवर- 

पानांचा रस 10 ग्रॅम, मध, सुंठ एकत्र करून घ्यावे.

9) उन्हाळ्याचा त्रास न होण्याकरता- 

होळींनंतर रोज सकाळी कडुनिंबाची पाने दांडया व जिरे पाण्यात वाटून ते पाणी गाळून, अर्धी वाटी रोज प्यावे उन्हाळा बाधत नाही.

10) सर्वं रोग प्रतिबंधक – 

कडुनिंबाची पाने, कापूर व हिंग एकत्र वाटून त्यात गुळ घालून छोट्या छोट्या गोळ्या करून ठेवाव्या व रोज रात्री 1 गोळी खावी. मनुष्य अत्यंत निरोगी राहतो.

11) गोवर व कांजण्यावर – 

गोवर व कांजण्या बर्‍या झाल्यावर आंघोळीच्या पाण्यात याची पाने उकळून,

त्या पाण्याने आंघोळ घालण्याची प्रथा भारतात रूढ आहे. त्यामुळे त्या रोगाच्या बाकी जंतूंचा नाश होतो. 

12) कीटकनाशक व साठवणीच्या वस्तूंसाठी-

 भारतातील या कल्पवृक्षावर  जगभरात अनेक संशोधन सुरू आहेत. पण भारतात याचे पाणी झाडांवर किटकनाशक फवारण्याची व सठवणीच्या धान्यात याची सुकलेली पाने टाकण्याची प्रथा पूर्वापारचालत आली आहे.

याशिवाय क्षयरोग, कॅन्सर सारख्या घातक रोगांवर यापासून औषधे तयार करण्याचे प्रयोग संशोधक करीत आहेत.